Dwa eksperymenty psychologiczne, które ujawniają przerażającą właściwość ludzkiej natury

Kuba Wojewódzki i Piotr Kędzierski prowadzą radiowy program rozrywkowy. Pewnego dnia postanawiają „sprawdzić zasięg radia” i proszą słuchaczy o napisanie obraźliwego, niekulturalnego komentarza pod instagramowym zdjęciem blogera modowego.

Wojewódzki: Postanowiliśmy sprawdzić zasięg i słuchalność naszego radia poprzez test związany z Instagramem. (…) Prosimy o wejście na profil Ekskluzywnego Menela i prosimy napisać tekst…

Kędzierski: …pocałuj mnie w dupę…

Wojewódzki: …tak. Każdego kto napisze „pocałuj mnie w dupę” na profilu Ekskluzywnego Menela będziemy wymieniać i chwalić w radiu.

W efekcie pod zdjęciem Ekskluzywnego Menela pojawia się kilkaset obraźliwych komentarzy od osób, które go nie znają i którym nie wyrządził on żadnej krzywdy. Bloger nie wydaje się poruszony tym atakiem i w odpowiedzi zamieszcza swoje nagie zdjęcie z wieku niemowlęcego i opis:

Zupełnie przez przypadek został powołany dzisiaj DZIEŃ CAŁOWANIA W DUPĘ – z tej okazji kawałek mojej ? ale aby nie było tak pusto: przekażę 50 groszy dla #WOSP za każdy komentarz, który pojawi się w ciągu dwóch godzin pod tym zdjęciem, o treści: „Wojewódzki i Kędzierski całują zady”

Informację o odpowiedzi blogera podaję jedynie informacyjnie, gdyż nie ma ona większego znaczenia dla istoty tego amatorskiego eksperymentu, który w istocie nie miał być żadnym eksperymentem, a jedynie żartem, niezbyt zresztą śmiesznym. Celnie piętnuje go Janek Favre, krytykując Wojewódzkiego i Kędzierskiego za nawoływanie do nienawiści. Mnie razi nie sama audycja i żart, nie prowadzący, ale właśnie ludzie, którzy ochoczo zabrali się za hejtowanie niewinnego człowieka tylko dlatego, że ktoś im kazał. Bez żadnego przymusu, bez żadnych znaczących profitów, ot tak, żeby zadowolić celebrytę i żeby ktoś ich pochwalił w eterze.

Nie wiem, czy ci ludzie mają po 15 lat i dwie szare komórki w głowach z powodu problematycznego dojrzewania, czy po prostu nie zdają sobie sprawy z tego, jak krzywdzący jest hejt. Dla mnie są to ludzie bez kręgosłupów moralnych – a dla nauki: zwykli ludzie, niewyróżniający się niczym z masy zupełnie normalnych, podatnych na wpływ autorytetu jednostek, którzy podlegają tym samym mechanizmom, które uczyniły z Niemców hietlerowców. I ten prosty, wycelowany w przypadkowego blogera atak potwierdza wnioski, jakie w 1962 roku wyciągnął ze swojego psychologicznego eksperymentu Stanley Milgram.

Eksperyment Milgrama – Posłuszeństwo wobec autorytetów

W 1961 oraz 1962 roku Stanley Milgram postanowił zbadać, czy naród niemiecki jest jakoś szczególnie podatny na wpływ autorytetu, skoro tak ogromną jego część dało się zmanipulować do ślepego posłuszeństwa wobec nieludzkiej ideologii i rozkazów prowadzących do masowego ludobójstwa. Przeprowadził więc eksperyment, który odbił się szerokim echem nie tylko w środowiskach naukowych i do dziś szokuje wynikami.

Do ośrodka badawczego zaproszono dwoje ludzi i poinformowano ich, że biorą udział w eksperymencie badającym wpływ kar na pamięć. Losowo wybrano spośród nich nauczyciela oraz ucznia, a następnie ulokowano ich w oddzielnych pomieszczeniach. Nauczyciel miał czytać uczniowi pary wyrazów, a następnie sprawdzać, czy uczeń dobrze je zapamiętał. Za każdą nieprawidłowo wskazaną parę miał za pomocą maszyny aplikować uczniowi wstrząs elektryczny – z początku niewielkie (45V), a za każdą złą odpowiedzią coraz silniejszy, aż do 450V.

W rzeczywistości jedyną osobą badaną był nauczyciel. Uczeń był podstawionym naukowcem udającym zwykłego ochotnika i tak naprawdę nie był rażony prądem. Nauczyciel jednak tego nie wiedział. Zgodnie z jego wiedzą, uczeń był w pomieszczeniu obok, udzielał odpowiedzi i dostawał coraz silniejsze wstrząsy elektryczne za każdy błąd (nauczyciel był tez na początku rażony najmniejszą dawką wstrząsu, żeby na pewno zdawał sobie sprawę z efektu, jaki taki wstrząs wywiera na uczniu). Nauczyciel słyszał też krzyki bólu ucznia i jego błagania o przerwanie eksperymentu.

Przed rozpoczęciem badania uczestnik był wyraźnie informowany, że zapłatę za udział w eksperymencie otrzyma niezależnie od tego, co zrobi w jego trakcie. Już za samo pojawienie się na badaniu dostawał wynagrodzenie w wysokości 4,5 dolara (dzisiejsze około 30 dolarów). Nie powstrzymywało go to jednak przed aplikowaniem kolejnych, coraz silniejszych wstrząsów.

Badanie przebiegało zawsze w ten sam sposób. Uczeń odpowiadał źle, więc nauczyciel raził go prądem. W pewnym momencie dawki były tak mocne, że uczeń zaczynał krzyczeć i prosić o przerwanie badania. Jednak nauczyciel był proszony o kontynuowanie, co też czynił. Czytał kolejne pytania i włączał kolejne przyciski „kary”. Gdy dźwięki z pokoju ucznia umilkły, co mogło oznaczać, że badany stracił przytomność, nauczyciel wciąż powtarzał sekwencję. Aż do ostatniego przycisku – czyli napięcia 450V. Tak postąpiła zdecydowana większość badanych. W niektórych wariantach eksperymentu (który prowadzony był w różnych miejscach, środowiskach i wśród najróżniejszych grup społecznych i u obu płci) ponad 90% badanych dochodziło do samego końca i w końcu raziło ucznia najsilniejszym wstrząsem elektrycznym.

Wniosek jest prosty: zwykły, dobry człowiek, który nie ma cech mordercy ani sadysty, jest zdolny zadawać ból drugiemu człowiekowi tylko dlatego, że jakiś autorytet (w tym przypadku naukowiec w kitlu) mu każe. Tylko około 20% badanych w pewnym momencie odmawiało kontynuowania eksperymentu i nie zgadzało się na torturowanie „ucznia”.

Szczegóły eksperymentu, różne dane na temat badanych, statystyki reakcji i treść kwestii wypowiadanych przez naukowców podczas eksperymentu znajdziecie tu.

Eksperyment więzienny

W 1971 roku Philip Zimbardo przeprowadził eksperyment polegający na symulacji więziennego życia. Wzięło w nim udział 24 studentów, których losowo przydzielono do grup więźniów oraz strażników więziennych. Przez 24 godziny na dobę, podczas dwutygodniowego pobyto w podziemiach uniwersytetu, mieli oni „odbywać karę więzienia”. Poza tym nie dostali żadnych instrukcji, jak mają się zachowywać. Eksperyment przerwano po zaledwie 6 dniach, gdyż zachowania strażników przekroczyły wszelkie przewidywania naukowców, a zdrowie psychiczne i fizyczne więźniów stało się zagrożone. Strażnicy znęcali się nad więźniami psychicznie, odmawiali im prawa do mycia, jedzenia posiłków, zmuszali do symulowania stosunków homoseksualnych, kazali im załatwiać się do wiader w zaimprowizowanych celach. Już po kilku dniach więźniowie zaczęli sądzić, że nie biorą udziału w żadnym badaniu naukowym, tylko są w prawdziwym więzieniu i nigdy z niego nie wyjdą. Sam Zimbardo, który był „naczelnikiem więzienia” w eksperymencie, przyznał później, że za bardzo zaangażował się emocjonalnie w jego przebieg i wszedł w rolę strażnika, co było błędem.

Co ciekawe, ta grupa 24 studentów była dość restrykcyjnie wybrana. Badani nie mogli mieć żadnej przeszłości przestępczej, musieli być zdrowi i stabilni emocjonalnie, bez żadnych inklinacji sadystycznych. To byli tacy sami ludzie, jak Wasi znajomi z uczelni. Zwykli, mili studenci. A jednak większość z nich znęcała się nad więźniami w sposób wskazujący na odczuwanie przyjemności z zadawania bólu drugiemu człowiekowi lub przynajmniej na potrzebę podkreślania swojej władzy i ciągoty do jej nadużywania. Żaden ze strażników nie odmówił wykonania rozkazu. Żaden nie przerwał eksperymentu. Więźniowie zaś wspominają eksperyment jako doświadczenie prawdziwe, realistyczne, w którym zaczęli zatracać własna tożsamość.

Celem eksperymentu było między innymi „skonfrontowanie tezy o radykalnej zmianie zachowania (skłonności do ogromnego okrucieństwa) zwyczajnych ludzi, kiedy stają się anonimowi i mogą traktować innych przedmiotowo (źródło: wikipedia)”. Obserwując komentarze w Internecie, odnoszę wrażenie, że podobny eksperyment prowadzony jest codziennie w sieci. Anonimowość – a nawet mniej, bo zwykła wirtualność kontaktu – budzi w człowieku sadystę. I wystarczy, że ktoś mu powie „zrób to!”, by ten sadyzm zrealizować.

Chciałabym, żebyś się teraz, drogi Czytelniku, zastanowił. Nie nad tym, jak wypadłbyś w eksperymentach Zimbardo i Milgrama, bo pewnie jesteś przekonany, że nie poddałbyś się presji i nie robił nikomu krzywdy. Zastanów się, czy ktoś nie ma władzy nad Twoją moralnością. Ktoś inny niż Ty sam. Czy przypadkiem nie ma na świecie takiej osoby, której poleceń nie będziesz kwestionować i której słowo będzie dla Ciebie rozkazem. To nie musi być idol, to może być przedstawiciel jakiegoś zawodu, rodzic, polityk, pisarz… I wcale nie musi chodzić o rażenie prądem bądź tortury psychiczne. Mówię o takim zwykłym „żarciku” internetowym jak głupi, obraźliwy komentarz pod czyimś zdjęciem.

Zastanów się też, zanim skrytykujesz kogoś w sieci, czy byłbyś w stanie dokładnie to samo powiedzieć tej osobie w oczy. Czy słowa, które z taką łatwością wklepujesz w klawiaturę komputera, wypowiedziałbyś też na głos gospodarzowi na kolacji w jego domu.

A Kubie Wojewódzkiemu, którego wciąż uważam za zabawnego, błyskotliwego człowieka, sugeruję, by nie wykorzystywał swojego autorytetu medialnego do obniżania kultury swoich widzów i słuchaczy – ale do dbania o jej wysoki poziom. Bo wraz z popularnością celebryta bierze na siebie też pewną odpowiedzialność za to, jak myślą jego fani.